Wydawca treści
Powstanie Nadleśnictwa Dwukoły jako wynik historii miejscowości Dwukoły i jej związków z gospodarką leśną.
Czytelne dzieje tego miejsca, gdzie aktualnie się znajdujemy, czyli Dwukół, sięgają początku XV wieku. Pierwsza o nich wzmianka pochodzi z zachowanych akt procesu w Budzie, toczonego w latach 1412 – 1414, pomiędzy Zakonem, a Królem Polskim i popierających go książąt mazowieckich – Janusza I i Siemowita IV.
W aktach tych znajduje się opis objazdu spornej granicy przez krzyżackiego komtura Ostródy – Henryka Holt.
Objechał on osobiście w roku 1413, na potrzeby tegoż procesu, południową granicę państwa pomiędzy Zakonem, a Mazowszem.
W opisie tym, sporządzonym po łacinie, pojawiają się nazwy kolejnych miejscowości, a w tym i Dwukół, zapisywanych ongiś zniemczoną łaciną w brzmieniu „Czwenhenraden”. Nazwa ta pojawia się zaraz po kolejno opisywanych miejscowościach, jak Rywociny i Kęczewo, a zaraz po nich wymieniane jest Iłowo i Dźwierznia. Te same akta procesu w Budzie wymieniają, również po łacinie, na postawie spisu skarg przedłożonych przez księcia Siemowita IV, tą samą miejscowość, lecz w brzmieniu polskim „Villa Dwekole”, jako należącą do krzyżackiego starosty ziemi zastawionej – rycerza Hansa Wildenau z Narzymia.
Zatem miejscowość ta powstała znacznie wcześniej niż okres wspomnianego procesu. Dwukoły jako folwark wraz z młynem wodnym, należące do siedziby starosty z Narzymia, powstały po tak zwanej „ugodzie bratiańskiej” zawartej w dniu 8 listopada 1343 r., kiedy to ostatecznie ustalono granice pomiędzy Zakonem, a Mazowszem płockim.
Dalszą koleją dziejów w latach 1466 - 1591 Dwukoły, znalazły się w posiadaniu mazowieckiego rodu Bartnickich herbu Dołęga. Z tego rodu wywodzi swoje korzenie bardzo znana i rozpowszechniona na Mazowszu i w Prusach Królewskich familia – Narzymskich. Oczywiście fakt ten nie miał związku ze zmianą granic i przynależnością państwową. Bartniccy, a potem Narzymscy posiadali dobra Narzym na zasadach przywileju krzyżackiego, odnowionego następnie po sekularyzacji Zakonu przez księcia w Prusach.
W 1591 r. Narzymscy sprzedali większą część swych tutejszych dóbr, a w tym i Dwukoły, na rzecz pruskiego księcia.
Od tej chwili dwukolski folwark i młyn stały się państwową własnością, która pozostawała w różnego rodzaju dzierżawach, a w tym tak zwanej „dzierżawie dziedzicznej”. Dzierżawcami byli zazwyczaj emerytowani wojskowi lub działdowscy starostowie.
Przygraniczny dworek folwarku w Dwukołach musiał być wówczas atrakcyjny, gdyż przy okazji różnego rodzaju uroczystościach rodzinnych, jak śluby czy chrzty, przebywały tam ważne osobistości ówczesnego establishmentu powiatu Nidzica, a w szczególności Dystryktu Soldau Stadt - czyli Okręgu Miejskiego Działdowo.
Na przełomie XVIII/XIX wieku potwierdzone są tam pobyty ówczesnego dowódcy garnizonu w Działdowie - majora Bülowa, który w późniejszym okresie jako generał i feldmarszałek zasłynął dowodząc wojskami pruskimi w wielu zwycięskich bitwach nad wojskami Napoleona. Prawdopodobnie dla upamiętnienia wojskowych dokonań, jego tutejsi przyjaciele nazwali najwyższe wzniesienie – płaskowyż w pobliżu Dwukół – Placem Bülowa. Plac ten w późniejszym okresie stał się nawet celem kościelnych procesji i nabożeństw dla ewangelików z parafii Narzym.
W tym też okresie zaczynają się w miarę czytelne dzieje służby leśnej, działającej na terenie lasów w rejonie Dwukół. Z zachowanej dokumentacji kapitanatu Działdowo wiemy, że w 1616 r., pomiędzy Dwukołami a Narzymiem, znajdował się zalesiony teren, gdzie oprócz lasów szlacheckich, należących do majątku w Narzymiu, były również 63 włóki lasu należącego do urzędu leśnego, podlegającego wspomnianemu kapitanatowi i tylko te lasy, jak podano, posiadały wówczas jeszcze pewną ilość drewna zdatnego do budowy. Z tych samych źródeł wiadomo też, że w roku 1619 na terenie tutejszych lasów zatrudniano, przy wyrębie lasu, najemnych robotników leśnych oraz zostały utworzone 3 grupy jazdy konnej, każda po 3 jeźdźców, do patrolowania terenów leśnych. Nie byli to jednak urzędnicy leśni, a jedynie pracownicy najęci do ochrony lasów.
W roku 1780 król pruski wydał specjalny edykt o gospodarce leśnej w Prusach. Jednocześnie utworzony został Pruski Fundusz Leśny, co jeszcze bardziej pozytywnie wpłynęło na rozwój tutejszej gospodarki leśnej. To wówczas doszło do utworzenia w Prusach odrębnej służby leśnej, która przejęła w zarząd lasy królewskie wyłączone spod jurysdykcji dotychczasowych kapitanatów. Od tej pory możemy mówić o planowej gospodarce leśnej na tutejszym terenie.
Omawiany obszar leśny na mapie z 1740 r. nosił już pruską nazwę „Narzymsche Heyde”, co należy tłumaczyć jako Narzymska Puszcza lub Narzymski Las. Od 1780 r. podlegał on nowo utworzonemu Narzymskiemu Rewirowi Leśnemu, wchodzącemu w skład Królewskiego Leśnictwa w Napiwodzie.
Pierwszym znanym z nazwiska i imienia urzędnikiem leśnym był, działający tu od około 1795 r. ówczesny królewski podleśniczy – Johann Waskowitz, rodem z miejscowości Wały k/Napiwody.
Poziom pracy w leśnictwach królewskich musiał ciągle rosnąć, gdyż od około 1830 r. podwoiła się służba leśna w omawianym rewirze. Na czele rewiru stał starszy leśniczy, który do pomocy miał jednego, potem dwóch podleśniczych. Pojawiają się też praktykanci, gajowi, myśliwi, strażnicy.
Praca w lasach królewskich musiała cieszyć się niezwykłą estymą, wszak każde z wymienionych w angażu stanowisko miało tytuł – „królewski”. I tak lasów pilnowali królewscy strażnicy, a na leśną zwierzynę polowali królewscy myśliwi.
Charakterystyczne jest też to, że stanowiska starszego leśniczego piastowali zazwyczaj ludzie wywodzący się z pruskiej szlachty i byli to: Johann Ferdinand von Frischbier i Ferdinand Carl August Emil von Kondratowitz, zięć tego pierwszego. Obaj zamieszkiwali wraz z rodzinami w Narzymiu.
W styczniu 1871 r. doszło do utworzenia Cesarstwa Niemiec, w którego skład weszło wiele dotychczasowych niemieckich państw związkowych. Zaszła konieczność unifikacji administracji państwowej oraz poszczególnych gałęzi gospodarki. Powstało szereg nowych urzędów. Nastąpiła też reforma ówczesnych lasów królewskich. W wyniku tych działań w roku 1873 powstały królewsko – pruskie nadleśnictwa, leśnictwa rewirowe i leśnictwa zwykłe. Pod względem obszarowym były to jednostki o znacznie mniejszym areale od poprzednio omówionych leśnictw.
W wyniku tych zmian doszło do utworzenia w Dwukołach nowego leśnictwa zwykłego, podległego Leśnictwu Rewirowemu w Narzymiu. W dalszym ciągu całość podlegała Królewsko – Pruskiemu Nadleśnictwu w Napiwodzie.
Dwukoły uzyskały też nowy administracyjny status gminy wiejskiej, czyli odpowiednika dzisiejszego sołectwa.
Na omówione zmiany strukturalne w organizacji pruskiej służby leśnej nałożył się fakt wybudowania prywatnej trakcji kolejowej Malbork – Mławka oraz linii królewskiej Olsztyn – Mławka.
Na znacznej części gruntów omawianego rewiru leśnego powstał nowy, bardzo duży, graniczny dworzec towarowo – osobowy. Stworzyło to nowe możliwości handlu drewnem, zarówno na potrzeby wewnętrzne, jak i eksportu do portu w Gdańsku i do Rosji. Doskonale o tym świadczy utworzona, w obrębie dworca, składnica drewna tutejszego rewiru.
Już podczas budowy wspomnianych linii pruskiej kolei żelaznej znacznie przetrzebione zostały lasy rewiru Narzym, gdzie pozyskiwano drewno na potrzeby lokalnych tartaków produkujących podkłady kolejowe.
Zasobami dwukolskiego rewiru zainteresowały się również ówczesne firmy produkcyjne, np. Gdańska Fabryka Parkietów i Zakład Impregnacji – niemiecka Spółka Komandytowa w Gdańsku, które zakupiły w 1910 r. w Iłowie blisko 15 hektarową działkę gruntu, pod budowę filii zakładu. Działka położona była bezpośrednio przy drodze z Iłowa do Dwukół. Do budowy zakładu nie doszło z powodu wybuchu wojny.
1 stycznia 1903 doszło do upaństwowienia prywatnej linii kolejowej Malbork – Mławka, co znacząco ograniczyło niekontrolowany wywóz drewna przez dworzec graniczny Iłowo. Jednocześnie doszło do całkowitej parcelacji majątku ziemskiego w Iłowie, w wyniku czego do rewiru leśnego Narzym przyłączony został znaczny areał gruntów wraz z iłowskim lasem szlacheckim.
Nastąpiła też reorganizacja rewiru. Już przed 18 listopada 1903 r. do Dwukół przeniesiono z Narzymia siedzibę Leśnictwa Rewirowego, a w Narzymiu pozostawiono jedynie leśnictwo. Doszło również do zmian kadrowych. Leśniczym rewirowym został Gustaw Heinrich Kuhr, który swoją funkcję pełnił do zmiany przebiegu granicy państwowej w 1920 r.
Z dniem 16 kwietnia 1904 r. szczególną ochroną objęto ponad 1036 ha lasów, pomiędzy Dwukołami a Narzymiem, wraz z doliną rzeki Dwukolanki oraz przyłączono dwukolski folwark do leśnictwa. Decyzja ta poprzedzona była pięcioletnimi badaniami i obserwacjami botanicznymi, które potwierdziły wyjątkowość występującej flory i fauny w dolinie Dwukolanki. Do dzisiaj w muzeum botaniki w Berlinie znajdują się materiały dotyczące badań i obserwacji nad występującą w Dwukołach białą lilią wodną.
Ten bardzo pozytywny, z punktu widzenia gospodarki leśnej, okres został przerwany wybuchem I wojny światowej. 3 sierpnia 1914 r. do Dwukół weszły oddziały wojsk rosyjskich zajmując folwark i leśnictwo. Aby zobrazować, jacy ludzie tu wówczas zamieszkiwali, przytoczę fragment wspomnień oficera rosyjskiego, który w swoim notatniku tak opisał to wydarzenie – „Zastaliśmy całkowicie wyludnioną wieś. W domach pozostawiono wszystko tak jakby mieszkańcy wyszli z nich tylko na chwilę. W jednym z najładniejszych budynków stały bardzo cenne przedmioty jak: gramofon, lustra, fortepian. Byliśmy zaskoczeni pozostawieniem tego dobrobytu”.
W trakcie dalszych działań wojennych od 1916 r. na terenie Dwukół powstała filia iłowskiego lazaretu i kurortu dla rannych żołnierzy niemieckich.
Po zakończeniu wojny, na mocy traktatu wersalskiego, tereny obecnego nadleśnictwa zostały włączone w styczniu 1920 r. w granice Odrodzonej Polski. Władze polskie w pierwszych latach zachowały niemiecką strukturę organizacyjną terenowej służby leśnej oraz podział administracyjny. Opierano się też na dotychczasowym prawie niemieckim. Podstawą działania stała się Ustawa o tymczasowej organizacji zarządu Byłej Dzielnicy Pruskiej, która została ogłoszona dekretem Ministerstwa Byłej Dzielnicy Pruskiej w dniu 17.01.1920 r.
W Dwukołach pozostawiono dalej Leśnictwo Rewirowe, które przyłączono księgowością i kasą do Nadleśnictwa Lidzbark, a całość do Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu.
Taki stan rzeczy trwał do 01.02.1925 r. kiedy to powołano Państwowe Nadleśnictwa, już całkowicie według prawa polskiego. Dokonano tego na mocy § 9 Rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 30 grudnia 1924 r. o organizacji administracji lasów państwowych i Rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Dóbr Państwowych z dnia 27 - go stycznia 1925 r. o utworzeniu nadleśnictw w lasach państwowych. Wówczas na terenie działania Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu utworzonych zostało 31 nadleśnictw. W Dwukołach utworzono jednak tylko Państwowe Leśnictwo Rewirowe na czele którego stał Kierownik Rewiru Leśnego.
Rewir podlegał inspekcji terenowej Toruń – Brodnica, kierowanej przez inspektora lasów – Budzyńskiego. Wówczas do rewiru przyłączono też około 400 ha lasów szlacheckich, należących do majątku w Białutach oraz w latach 1925 – 1926 wykonano pierwszy operat urządzenia lasu dla tego rewiru.
W takiej formie organizacyjnej rewir istniał przez 4 lata do dnia 25.03.1929 r.
W dniu 20.03.1929 r. ówczesny Minister Rolnictwa Karol Niezabytowski wydał Rozporządzenie o utworzeniu nadleśnictw Dwukoły i Hel, które weszło w życie z dniem ogłoszenia w Monitorze Polskim Nr 71 z dnia 26.03.1929 r., pozycja 146.
Zatem od dnia 26 marca 1929 r. mamy Nadleśnictwo Dwukoły, mieszczące się w osadzie o tej samej nazwie.
Pierwszym nadleśniczym został dotychczasowy kierownik tego rewiru – Jan Berwid, który pozostawał na tym stanowisku do dnia 1 lipca 1929 r. i z tym dniem został przeniesiony do Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu, a jego miejsce zajął Ludwik Przyborowski, którego przeniesiono tu z Wawrzynowa.
W roku utworzenia Nadleśnictwo Dwukoły terytorialnie należało do Wójtostwa Narzym w powiecie Działdowo woj. pomorskim. Dane statystyczne za ten rok podają, że Dwukoły posiadały ogólnie 1413 ha, z tego: 55 ha ziemi ornej, 48 ha łąk, 1268 ha lasów, 42 ha nieużytków, zaś oszacowany dochód katastralny wynosił za ten rok 3079 zł.
Z dniem 1 kwietnia 1938 r. doszło do kolejnej, bardzo poważnej zmiany, w której powiat Działdowo, a w tym i teren Nadleśnictwa Dwukoły, wyłączony został z województwa pomorskiego i włączony do woj. warszawskiego. W związku z tym przeprowadzono też nowy podział administracyjny lasów państwowych, dostosowując go do zmienionego podziału kraju. Dwukoły wyłączono z dyrekcji w Toruniu i przyłączono do Dyrekcja Lasów Państwowych Okręgu Warszawskiego w Siedlcach.
W latach okupacji hitlerowskiej 1939 - 1945 Niemcy przywrócili niemiecki podział administracyjny i leśny sprzed stycznia 1920 r. Dwukoły ponownie stały się Revierförsterei Zworaden i podlegały pod Napiwodę, a administracyjnie pod Amtsbezirk w Narzymiu (Obwód Gmin Wiejskich) z siedzibą w Iłowie.
W tym okresie w leśniczówce Dwukoły znajdował się też posterunek SS, którego zadaniem było prawdopodobnie przygotowanie i organizacja miejsc pochówków i masowych mordów dokonywanych na więźniach obozu w Działdowie. W efekcie tego w okresie powojennym ujawniono lokalizację kilku zbiorowych mogił, a w tym w: Lasach Białuckich w obrębie miejsca zwanego „Wilcza góra”; Lesie Narzymskim, w miejscu zwanym „Sarnie łąki - uroczysko” oraz leśnym bagnie w okolicach wsi Bursz.
Polska służba leśna wróciła do Dwukół w marcu 1945 r. w strukturze organizacyjnej z roku 1939. Nadleśniczym został – Władysław Płoszyński, a sekretarzem – Stanisław Miszewski. Jednakże już w czerwcu 1945 r., w okresie bezpardonowej walki o polityczne i gospodarcze oblicze Polski, obaj zostali zamordowani w lesie w pobliżu Nadleśnictwa. Mordercą okazał się niejaki Bolesław Chocholski, mieszkaniec okolic Mławy, a jednocześnie funkcjonariusz tamtejszego Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego.
Kolejnym nadleśniczym został Zenon Śmiechowski, który prowadził nadleśnictwo do 1950 r.
Dalszą koleją zmian granic administracyjnych i następujących po nim zmian w organizacji Lasów Państwowych, Nadleśnictwo Dwukoły weszło w skład Regionalnej Dyrekcji LP w Olsztynie.